Chính sử nước ta hầu như không nhắc nhiều đến hiểu biết sâu rộng của vua Gia Long về khoa học, kỹ thuật tiên tiến đương thời. Thế nhưng qua nguồn tư liệu của người Phương Tây thì có thể thấy rằng, họ rất ngưỡng mộ tài năng, trí tuệ của ông.
Vua Gia Long (Nguyễn Ánh) là người sáng lập nhà Nguyễn – triều đại phong kiến cuối cùng trong lịch sử Việt Nam. Ông sinh ngày 15 tháng giêng năm Nhâm Ngọ (tức ngày 8 tháng 2 năm 1762), cha là Nguyễn Phúc Luân, con thứ hai của chúa Võ Vương Nguyễn Phúc Khoát, mẹ là Nguyễn Thị Hoàn.
Vào tháng 9 năm Đinh Dậu (1777), quân Tây Sơn bắt sống Tân chính vương Nguyễn Phúc Dương và đến tháng 10 cùng năm bắt Thái thượng vương Nguyễn Phúc Thuần đưa về Gia Định xử tử. Chính quyền chúa Nguyễn coi như chấm dứt. Khi đó, Nguyễn Ánh trốn chạy được và mang quyết tâm phục quyền vị cho dòng họ.
Năm Canh Tý (1780) Nguyễn Phúc Ánh lên ngôi vương ở Gia Định, đúc ấn “Đại Việt quốc Nguyễn chúa vĩnh trấn chi bảo”, xây dựng lực lượng, thậm chí cầu viện đến sự giúp đỡ của ngoại bang như Xiêm La (Thái Lan), Phú Lang Sa (Pháp)…
Sau hàng chục năm chiến đấu với nhà Tây Sơn, cuối cùng Nguyễn Ánh cũng giành thắng lợi. Ông đăng cơ và đặt niên hiệu là Gia Long, lập ra triều Nguyễn. Có một điều sử Việt Nam và cả người phương Tây thời đó đều công nhận là vua Gia Long rất tài giỏi.
Người phương Tây nể phục vua Gia Long thế nào?
Một số tư liệu của những người phương Tây chỉ ra rằng, họ rất ngưỡng mộ trí tuệ và tài năng của vua Gia Long. Trong cuốn Souvenirs de Hue (Hồi ký Huế) của Michel Đức Chaigneau – con trai một phụ tá người Pháp của vua Gia Long là Jean Baptiste Chaigneau (tên Việt là Nguyễn Văn Thắng) cho biết: Vua Gia Long là người hòa nhã, giản dị, tài năng, có những ý tưởng khoáng đạt và một sự nghiệp hào hiệp.
“Trong sự tâm giao, vua Gia Long rất thích hỏi cha tôi về các trường học và những phong tục của nước Pháp” và “vua Gia Long được công nhận là một người có khả năng nhất của vương quốc vì đã có đầy đủ trong mình những đức tính cần thiết cho một người đứng đầu nhà nước.
Lòng quả cảm và đức tính kiên trì theo đuổi tất cả những mục tiêu đúng đắn làm cho giám mục Adran và những người Pháp làm việc ở Nam Kỳ cho rằng tuyệt nhiên không có một người đứng đầu quốc gia châu Âu nào có thể thay thế được”, sách chép.
Những hiểu biết về châu Âu với tri thức và khoa học tân tiến lúc bấy giờ mà vua Gia Long có được không chỉ qua trao đổi, học hỏi, thu thập từ người phương Tây mà còn vua còn có dịp gặp gỡ và tìm hiểu thông tin qua sách vở.
Một cố đạo người Pháp là Lelabrousse trong bức thư đề ngày 1/5/1800 gửi cho giám đốc trường Tu nghiệp của hội truyền giáo ngoại quốc ở Paris đã viết:
“Nhà vua có tính chăm chỉ hết sức. Ban đêm Ngài ít ngủ, đọc sách rất nhiều; việc gì cũng tò mò muốn biết và cần cù hiếu học đáo để. Trong điện Ngài ở, có nhiều bộ sách của người Pháp soạn, dạy về các khoa kiến trúc, xây thành đắp lũy.v.v…
Ngài để luôn bên mình, năng mở ra xem những hình vẽ kiểu mẫu rồi cố bắt chước làm theo. Mỗi ngày thấy Ngài tấn tới lên mãi. Tóm lại, ông vua này là một bậc nhân quân vĩ đại nhất xứ Đàng Trong nước Nam từ trước đến giờ”.
Có rất nhiều người châu Âu khác cũng rất nể phục tài trí của vua Gia Long. Cụ thể, nhà du hành người Anh – John Barrow xuất bản tại London vào năm 1806 cuốn sách “A voyage to Cochinchina in the year 1792 – 1793” (Một chuyến du hành đến xứ Nam Hà trong năm 1792 – 1793) đã ca ngợi vua là: “…con người phi thường, một trong số ít người sinh ra với tài năng bẩm sinh để thống trị thế giới”.
Hay “…câu chuyện về ông hoàng này, mà tôi đã phác họa sơ lược nêu lên một tấm gương sáng và một bài học bổ ích cho những ai có thể rơi vào những hoàn cảnh rủi ro tương tự, nó chỉ ra rằng nếu biết kết hợp tài năng, nghị lực và lòng dũng cảm theo một hướng chỉ đạo đúng đắn, người ta có thể làm được nhiều việc lớn lao đến như thế nào”.
Vua Gia Long tự đóng thuyền
Chuyện vua Gia Long tự đóng thuyền chính sử không nhắc đến nhưng các tư liệu của người châu Âu thì có đề cập. Điều này khiến người phương Tây vô cùng nể phục vua.
Trong cuốn sách của mình, John Barrow đặc biệt đánh giá cao việc Gia Long xây dựng, tổ chức, cải tiến lực lượng hải quân:
“Ông nắm vững không ít kiến thức về kỹ thuật, khoa học châu Âu; trong đó ông đặc biệt lưu ý về những gì liên quan đến thuật hàng hải và kỹ nghệ đóng tàu. Theo nguồn tin đáng tin cậy, người ta kể lại rằng để nắm vững kiến thức về thực hành cũng như về lý thuyết của kỹ thuật đóng tàu châu Âu, ông đã mua một chiếc tàu Bồ Đào Nha.
Với mục đích chỉ để tháo rời ra thành từng bộ phận, từng tấm ván một, rồi tự tay lắp vào một tấm ván mới có hình dáng và kích thước tương tự như cái cũ mà ông đã tháo ra, cho tới khi mọi thanh sàn tàu, xà ngang tàu, thanh gỗ khớp nối được thay thế bằng những cái mới, và như vậy con tàu hoàn toàn được đổi mới.
Nghị lực tinh thần của ông không kém phần mạnh mẽ so với năng lực hoạt động thể chất của ông. Thực vậy, nhà vua đã được coi như xung lực chủ yếu của mọi cuộc vận động xảy ra trong vương quốc rộng lớn và thịnh vượng của mình.
Nhà vua là người quản đốc các cảng biển và các kho quân dụng, là thợ cả trong các xưởng đóng tàu, kỹ sư trưởng trong mọi công trình; không có việc gì dự định thực hiện lại không có lời khuyên bảo và chỉ dẫn của ông.
Trong việc đóng tàu, không có cái đinh nào được đóng mà không có sự tham vấn ban đầu của ông, không có một khẩu đại bác nào được đưa lên vị trí mà không có lệnh của ông.
Không những ông đi vào từng chi tiết nhỏ nhặt nhất khi thảo ra những chỉ dẫn mà chính bản thân ông thực tế còn trông nom khi chúng được thực hiện”.
Cố đạo Lelabrousse cũng dành một phần trong bức thư của ông để nhắc đến câu chuyện đáng nể này. Ông khen vua Gia Long đã chế tạo được những chiếc chiến thuyền theo kiểu châu Âu mà chỉ dùng toàn những người thợ bản xứ.
Ban đầu mua một chiếc thuyền Tàu cũ đem về tháo tung ra từng mảnh để xem cách thức chế tạo. Sau đó, tự tay ráp lại y nguyên hình thức cũ, ráp khéo đến nỗi xem chiếc tàu lại có vẻ đẹp hơn lúc trước.
“Sự thành công ấy làm cho nhà vua nức lòng phấn chí, nhất định ra tay đóng hẳn một chiếc hoàn toàn mới. Mà ngài làm được mới thật lạ kỳ, sau đó lại đóng thêm hai chiếc nữa. Cả bốn chiếc tàu này đi đến đâu cũng làm lên oai danh hiển hách cho nhà vua.
Công cuộc chế tạo lại mau chóng không ngờ, chiếc nào cũng đóng không quá 3 tháng đã hoàn thành, có chiếc lại còn làm nhanh chóng hơn…
Các ông ở bên Tây nghe nói một ông vua ở nước Nam có thể chỉ huy được một chiếc tàu chiến đóng theo kiểu châu Âu, tất lấy làm lạ vô cùng; nhưng các ông còn kinh ngạc nhiều hơn nữa nếu như các ông được chứng kiến mọi sự kiến thiết ở xứ sở này”.
Trên đây là một số nhận xét, đánh giá của người châu Âu về vua Gia Long trong bối cảnh ông chưa lên ngôi hoàng đế mà vẫn là một vị chúa đang trong cuộc tranh đấu với triều Tây Sơn để giành lại quyền cai trị cho dòng họ Nguyễn.
Song những kiến thức mà ông học được từ phương Tây rất hữu ích, lực lượng thủy quân gồm thuyền chiến chèo tay, tàu chiến đóng theo kiểu châu Âu và các loại thuyền mành khác nhau chính là lực lượng nòng cốt giúp ông làm lên đế nghiệp.
Trận thủy chiến lớn diễn ra đầu năm Tân Dậu (1801) ở đầm Thị Nại trong cuộc tấn công đánh chiếm thành Quy Nhơn đã khiến cho toàn bộ hạm đội chiến thuyền hùng mạnh của Tây Sơn bị tiêu diệt hoàn toàn. Từ đó tạo ra bước ngoặt quan trọng đánh dấu đà thắng lợi của Nguyễn Phúc Ánh nhờ đó mà chỉ một thời gian ngắn sau ông đã kiểm soát toàn bộ lãnh thổ, đăng cơ.
Theo Đỗ Thu Nga