Một số người cho rằng câu trên trên được Galileo Galilei nói vào năm 1633 khi bị Tòa án dị giáo ép buộc rút lại ý kiến ủng hộ Trái Đất quay quanh Mặt Trời. Câu gốc trong tiếng Italia là “E pur si muove”, dịch sang Tiếng Anh “And yet it moves”, có nghĩa đơn giản chỉ là “ Và nó vẫn chuyển động”. Nhiều truyện cũng kể Galileo đã nói to điều này khi vừa bước ra khỏi Tòa án dị giáo, liệu điều này có là sự thật?
Quan điểm của Galileo Galilei về sự chuyển động
Hồi nhỏ, sở thích của Galileo Galilei là chơi đàn, vẽ, lao động chân tay và khi rảnh rỗi ông thường làm đồ chơi cho các em của mình. Nhưng người cha của ông Vesenxao Galilei lại muốn ông trở thành một danh y. Năm 1581, ông vừa vào học y ở Đại học Pisa.
Trong năm đầu tiên học đại học, quan sát đèn treo đu đưa ở nhà thờ, Galileo đã nhận ra rằng chiếc đèn luôn luôn mất cùng một thời gian thực hiện một dao động dù phạm vi đu đưa rộng hay hẹp như thế nào. Điều này về sau được ông kiểm chứng bằng thực nghiệm, từ đó đề xuất nguyên lý con lắc trong điều tiết đồng hồ.
Sau đó khi được học hình học, ông bắt đầu say mê toán học. Năm 1585, vì không có tiền, ông buộc phải thôi học và trở về Florence giảng dạy. Ở đấy, năm 1586, Galileo đã công bố một khảo luận về trọng tâm của các vật rắn và được mời làm giảng viên toán học ở Đại học Pisa.
Từ đó ông bắt đầu nghiên cứu lý thuyết chuyển động, lần đầu tiên bác bỏ quan niệm của Aristotle về chuyển động rơi rằng vật nặng thì rơi nhanh hơn vật nhẹ – một quan niệm sai lầm đã tồn tại suốt cả ngàn năm. Năm 1592, ông lại chuyển sang giảng dạy ở Đại học Padua và ở đây, trong suốt 18 năm, ông đã có nhiều khám phá khoa học quan trọng về sự chuyển động.
Galileo đã rất sớm tin vào thuyết của Copernicus về chuyển động của các hành tinh xung quanh Mặt trời nhưng ông không dám nói ra vì sợ chê cười. Năm 1609, khi ở Venice, ông được biết là có phát minh về kính ngắm thấy các vật ở xa. Trở về Padua, ông đã nhanh chóng tự làm ra được những chiếc kính viễn vọng và dùng chính những chiếc kính ấy để quan sát bầu trời.
Chỉ từ cuối năm 1609 đến đầu 1610 Galileo đã phát hiện ra một loạt những sự kiện bất ngờ: bề mặt Mặt trăng lồi lõm, dải Ngân hà là một tập hợp sao, Sao Mộc có các mặt trăng của nó… Ông cùng quan sát Sao Thổ, các vết đen trên Mặt trời, các tuần trăng của Sao Kim. Các quan sát thiên văn đầu tiên của ông được công bố năm 1610 trong tác phẩm “Sứ giả của các vì sao”.
Năm 1611, Galileo đến Rome và trình diễn chiếc kính viễn vọng của ông trước các nhân vật quan trọng ở triều đình của Giáo hoàng và được đón tiếp nồng nhiệt. Với tài thuyết giảng của mình, các ý kiến của ông đã được phổ cập bên ngoài giới khoa học và tạo ra một dư luận mạnh mẽ. Các giáo sư theo học thuyết của Aristotle tìm cách chống lại ông và họ đã được sự hợp tác của các thầy tu, những người này đã bí mật tố cáo Galileo với Toà án Giáo hội.
Đến năm 1616 thì thuyết Nhật tâm của Copernicus bị đưa vào danh sách cấm. Mặc dù có rất nhiều cố gắng bảo vệ lý thuyết của Coperinicus, nhưng đều thất bại. Năm 1625, ông hoàn thành tác phẩm vĩ đại “Đối thoại về hai hệ thống thế giới chính – của Ptolemaeus và của Copernicus”. Cuốn sách xuất hiện năm 1632 và được khắp Châu Âu ca ngợi là một kiệt tác về văn học và triết học nhưng Giáo hoàng thì rất tức giận và ra lệnh khởi tố Galileo.
Mặc dù đau ốm và già nua nhưng tháng 2 năm 1633, Galileo vẫn phải đến Rome để chịu xét xử trước Toà án Giáo hội. Ông bị buộc tội “bảo vệ và giảng dạy” học thuyết Copernicus và ép phải nói lên rằng ông thề từ bỏ mãi mãi và ghét cay ghét đắng những sai lầm đã phạm phải.
Người ta kể rằng sau khi bị tuyên án, ông đã dậm chân xuống đất và kêu lên “Eppur, si muovo” (Dẫu sao thì trái đất vẫn quay). Ông bị quản thúc đến khi qua đời 8 năm sau đó ở nhà tại Arcetri gần Florence.
Tuy nhiên trong thời gian ấy, Galileo vẫn không ngừng làm việc và tổng hợp các kết quả của các thí nghiệm trước đây và những ý nghĩ mà ông nghiền ngẫm về các nguyên lý cơ học. Đây là một trong những tiền đề quan trọng để các nhà khoa học sau này như Huygens và Torricelli phát triển các nghiên cứu của mình.
Đóng góp trực tiếp của Galileo cho thiên văn học là những khám phá với chiếc kính viễn vọng của ông. Biên giới của vũ trụ nhìn thấy đã được ông mở rộng ra rất nhiều. Có một điều kỳ lạ là Galileo không biết các định luật về chuyển động các hành tinh của Kepler, người đương thời của ông. Ông tin rằng các quỹ đạo hành tinh là đường tròn để duy trì một trật tự hoàn hảo của vũ trụ.
Tuy nhiên, ông cũng có những tiên đoán đúng đắn như rồi sẽ phát hiện rác các hành tinh bên ngoài Sao Thổ, ánh sáng có vận tốc hữu hạn mặc dù rất lớn. Đóng góp quan trọng nhất của Galileo là việc thiết lập cơ học như một khoa học. Trước Galileo đã có một số khám phá về lực nhưng chính ông mới là người đầu tiên làm rõ ý tưởng lực là một tác nhân cơ học.
Tuy ông không phát biểu sự phụ thuộc giữa chuyển động và lực thành các định luật nhưng các công trình của ông về động lực học luôn luôn cho thấy các định luật này. Ông là người mở đường cho Isaac Newton sau này hoàn thành môn cơ học được gọi một cách đúng đắn là cơ học Galileo – Newton.
Thêm bằng chứng cho rằng Galileo Galilei không hề nói “Dù sao thì trái đất vẫn quay”
Dựa trên những quan sát thiên văn qua kính viễn vọng của mình, Galileo Galilei kiên cường khẳng định mô hình Hệ sao của Nicolaus Copernicus, với Mặt Trời ở trung tâm, là đúng; trước đó, Giáo hội đã ban hành luật cấm lưu hành văn bản liên quan tới giả thuyết của Copernicus, vốn cho rằng Trái Đất không phải trung tâm hệ mà chính là Mặt Trời và đi ngược lại những gì Giáo hội Công giáo vẫn giảng dạy suốt nhiều thế kỷ.
Dù không bị kết tội dị giáo, Giáo hội vẫn bắt Galileo từ bỏ khẳng định “sai trái” của mình. Truyền thuyết kể lại rằng dù phải nghe theo thế lực chi phối cuộc sống lớn nhất thời bấy giờ, ông vẫn lẩm bẩm rằng “E pur si muove”, “And yet it moves”, tức “Dù sao nó vẫn quay”, ngụ ý Trái Đất vẫn cứ di chuyển quanh Mặt Trời dù đức tin của người đương thời có ra sao đi nữa.
Nhiều học giả nhận định câu nói này của Galileo quá liều lĩnh để trở thành sự thật. “Chắc Galileo phải mất trí mới dám nói vậy trước mặt Quan tòa”, nhà vật lý thiên văn Mario Livio nói với Ars Technica. Bởi vì Galileo có vẻ là một người rất ôn hòa và cẩn trọng.
Ông Livo là tác giả của cuốn tiểu sử viết về nhà khoa học lỗi lạc năm xưa, cuốn sách mang tên Galileo và những Người bài Khoa học, và trong khi nghiên cứu về cuộc đời Galileo để viết sách, ông hứng thú vô cùng về những tranh luận xoay quanh “E pur si muove”: liệu Galileo có thực sự nói vậy? Mario Livio viết hẳn một báo cáo khoa học về những gì ông phát hiện được khi nghiên cứu những cuộc tranh luận này.
Cuốn tiểu sử đầu tiên về Galileo được viết bởi người hậu duệ tin cẩn của ông, Vincenzo Viviana trong khoảng thời gian 1655-1656; trong cuốn sách, không dòng nào nhắc tới câu nói trứ danh của Galileo.
Theo lời ông Livio, lần đầu tiên “E pur si muove” xuất hiện là trong cuốn sách viết năm 1757 mang tựa đề “Thư viện người Ý – The Italian Library” do Giuseppe Baretti thảo nên, 100 năm sau ngày mất của Galileo. Đáng lý, câu nói của Galileo sẽ chỉ được liệt kê vào danh mục chuyện tưởng tượng thôi.
Thế nhưng khi sử gia Antonio Favaro, với kinh nghiệm nghiên cứu cuộc đời và sự nghiệp Galileo dài bốn thập kỷ, viết nên cuốn sách đồ sộ có tên “Những Công trình của Galileo Galilei – The Works of Galileo Galilei”, rồi tung ra một loạt bài viết mô tả chi tiết nỗ lực tìm kiếm nguồn gốc câu nói nổi tiếng, người ta bắt đầu thừa nhận lời lẩm bẩm của Galileo xưa kia.
Năm 1911, nhà nghiên cứu Favaro nhận được thư của một người đàn ông Bỉ có tên Jules Van Belle, khẳng định mình đang sở hữu một bức họ được vẽ năm 1643 – một năm sau khi Galileo từ trần, mô tả cảnh Galileo đang chịu khổ trong cảnh giam cầm, tay phải cầm một chiếc đinh, vẽ nên đường tròn mô tả vận động của Trái Đất quanh Mặt Trời. Trên bức tranh là câu nói nổi tiếng, “E pur si muove”.
Người ta vẫn cho rằng đây là tác phẩm của họa sĩ người Tây Ban Nha Bartolomé Esteban Murillo, và Van Belle nghĩ rằng nó từng thuộc về chỉ huy quân đội có tên Ottavio Piccolomini, anh trai của Tổng giám mục thành phố Siena. Trong 6 tháng đầu của bản án giam lỏng tại nhà Galileo phải nhận, ông đã sống tại nhà của vị Tổng giám mục nói trên.
Dữ kiện này cho thấy khả năng Galileo đã từng thốt ra câu nói kia, chỉ có điều không nói trước mặt Quan tòa. Thế nhưng chưa nhà sử gia nghệ thuật nào phân tích kỹ càng bức tranh kia. Khi nhà vật lý thiên văn Livio tiếp nối công trình nghiên cứu của Favaro sau hơn một thế kỷ, ông mới phát hiện ra rằng không ai hay bức tranh đã thất lạc nơi đâu.
Ông tham vấn bốn chuyên gia có hiểu biết sâu rộng về các tác phẩm của danh họa Murillo, và cả bốn người khẳng định những nét vẽ kia không phải do nghệ sĩ người Tây Ban Nha tạo nên.
Sau một năm trời lần theo số chứng cữ ít ỏi, ông Livio đã phát hiện ra bức họa Van Belle sở hữu năm xưa. Nó được bán cho một nhà sưu tập hồi năm 2007 bởi hậu duệ của Van Belle; trong buổi đấu giá, người ta nói bức họa này được vẽ hồi thế kỷ 19, trái ngược với khẳng định của Jules Van Belle về thời điểm bức tranh được vẽ.
Điều đó cho thấy nhiều khả năng câu nói của Galileo chỉ là truyền thuyết bắt đầu nổi lên hồi giữa thế kỷ 18, tuy nhiên không thể đưa ra khẳng định chính xác, trừ khi người giữ tranh cho chuyên gia giám định lại bức họa.
“Dù cho Galileo không thốt ra những lời đó, chúng vẫn liên quan trong thời đại đầy lo lắng hiện tại, khi những sự thật hiển nhiên vẫn bị công kích bởi những kẻ bài khoa học”, ông Livio viết trong báo cáo nghiên cứu đăng trên Scientific American.
Rồi Livio kết luận: “Huyền thoại về việc công khai kháng cự đức tin của Galileo, với thông điệp ‘dù anh có tin gì đi chăng nữa, những điều tôi nói là sự thật’, trở nên quan trọng hơn bao giờ hết”.
Tổng hợp
